به گزارش خبرگزاری حوزه، حضرت آیت الله مکارم شیرازی در مجموعه بیاناتی به تشریح الزامات جهش تولید در کشور پرداختند که به این شرح است:
بی تردید مشکل مهم داخلی، مساله اقتصادی و سودجویی یک عده اقلیت غارتگر است که از هر کجا بتوانند می دزدند و این مساله و عدم تدبیر مناسب از سوی بعضی مسوولان و فشارهای خارجی سبب تنگناهای اقتصادی شده است.[۱]
در این میان تشکیلات تولیدی در کشور ما مشکلات بسیاری دارند،[۲] حال آنکه اگر تولید باشد، رونق و شکوفایی نیز خواهد بود، اما اگر تولید دچار مشکل شود، یقیناً گرانی، بیکاری و وابستگی را به دنبال دارد.[۳]
لذا توجه و تلاش جدی مسئولان برای حمایت از تولید داخلی، انکار ناپذیر است،[۴] چرا که جامعه اسلامی زمانی می تواند به عزت و سربلندی نایل شود که بتواند قبل از هر چیز در بخش تولید به خودکفایی برسد.[۵]
تحقق این مهم در گرو برنامه ریزی و تدبیر مسوولان، مقابله با ثروت اندوزان بی رحم و صرفه جویی و همکاری مردم است.[۶] تا زمانی که اهل خبره، زنجیره های مورد نیاز آن را حل نکنند این موضوع محقق نمی شود.[۷] لذا این مشکلات باید یک به یک بررسی شوند و برای حل آنها تلاش کرد.[۸]
اصلاح نظام بانکی و مالیاتی کشور
اولین مسئله، در مورد واحدهای تولیدی است که متاسفانه هنوز بسیاری از آنها راه نیفتاده و می دانیم بدون تکیه بر تولید داخلی، اصولاً کل مسائل اقتصادی زیر سوال می رود.[۹]
البته صرف تأسف خوردن از اینکه بخشی از واحدهای تولیدی تعطیل یا نیمه تعطیل شده اند کافی نیست، باید راه حل پیدا کرد و پای درد دل صاحبان تولید نشست.[۱۰]
بسیاری از کارخانه ها مدعی هستند حمایت کافی از ما نمی شود، کارخانه داران مدعی هستند مواد اولیه و نرخ گاز، برق و آب اضافه شده است؛ اما اجازه نمی دهند قیمت محصولات افزایش یابد و درمعرض ورشکستگی قرارداریم. در این بین، بانک ها تسهیلات ۲۲درصدی به مردم می دهند، اما به تولیدکنندگان ۲۷درصد، به راستی آیا برای تولیدکنندگان باید تسهیلات گران تر باشد؟! [۱۱]
لذا اصلاح نظام بانکی و مالیاتی از جمله راه حل هاست؛ زیرا کاهش نرخ سود و نظام مالیاتی کشور باید به سوی حمایت از تولیدکنندگان باشد.[۱۲]
از جمله اینکه مالیات باید بر درآمد باشد نه بر باید، اینکه به کارگاهی گفته شود که فلان مبلغ سرمایه گذاری کرده ای و باید فلان مبلغ سود داشته باشی و فلان مبلغ هم باید مالیات بپردازی؛ این یعنی مالیات بر باید، و این درست نیست. البته باید جلوی فرارهای مالیاتی و کسانی را که رقم های کلان بدهکار هستند نیز گرفت، ولی ملاحظه افراد ضعیف و کارهای تولیدی کوچک را نیز باید داشت.[۱۳]
از سوی دیگر وقتی بانک ها سود ۲۸ درصد دریافت می کنند کارخانه ها نمی توانند جنس ارزان قیمت تولید کنند، هر چه هم گفته شود باید رقابت کرد با این شرایط امکان ندارد.[۱۴]
وقتی اجاره ها و مواد غذایی جامعه گران باشد کارگر هم مجبور می شود که گران تر کار کند.[۱۵]
هم چنین وقتی بانک ها سود بالا را می گیرد؛ کارخانه ها و بخش های تولیدی مجبور می شوند برای پرداخت اقساط وام های دریافتی واحد و بنگاه اقتصادی خود را بفروشند.[۱۶]
لذا وجود قیمت های قابل رقابت باید در دستور کار مسئولان و تولیدکنندگان باشد.[۱۷]
از این رو برای حل معضلات بانک ها و رفع موانع تولید داخلی باید چاره اندیشی جدی کرد،[۱۸] در واقع باید مکانیزمی اتخاذ شود[۱۹] تا تسهیلات بانکی به بخش های تولیدی اختصاص داده شود، و در برنامه ریزی ها نیز توجه به این سمت باشد،[۲۰] اما در عین حال کارخانه ها و واحدهای تولیدی به این راحتی تحت فشار بانک ها قرار نگیرند.[۲۱]
اما حقیقت آن است که بانک ها تمام توجه شان به منافع خودشان است و کاری ندارند که دستگاه های تولیدی ورشکسته شوند،[۲۲] در صورتی که فلسفه بانکداری اسلامی این بوده است که سرمایه های خود را به سمت تولید ببرد، لیکن می بینیم بانک ها بیشتر به دنبال سود هستند در حالی که بانک باید سود در سایه خدمت ببرد نه سود غیر از خدمت.[۲۳]
بانک ها نباید هر بلایی می خواهند سر تولید بیاورند؛[۲۴]چرا که اگر بانک ها به مردم فشار آورند و نتوانند تولید را به گردش درآورند تولید می خوابد، اگر نظام بانکی اصلاح نشود تولید و مصرف درست نمی شود.[۲۵]
کوتاه سخن این که اگر بانک ها به وظایف ذاتی خود عمل کنند هم سرمایه های مردم به طور صحیح به کار گرفته می شود و آنها از سرمایه های خود استفاده می کنند و هم بانک از ربا نجات پیدا می کند و منافع مشروعی را به دست می آورد، و هم سطح تولید صنعتی و کشاورزی و دامی بالا می رود و هم جنبه اشتغالزایی و تولید مشاغل جدید تقویت می شود.[۲۶]
مبارزه با قاچاق کالا، شرط تحقق جهش تولید
در کنار توجه به راهکار تولید داخلی، باید از قاچاق کالا نیز جلوگیری کنیم؛[۲۷] دولت یکی از گروه هاست که باید جلوی قاچاق را بگیرد و اجازه ندهد از طریق قاچاق و به صورت رسمی مصنوعات خارجی بازار را پر کند.[۲۸]
لیکن اخیراً شنیده شده که قاچاق قانونی می کنند که عجیب است، به عنوان مثال جنس خارجی را به عنوان ایرانی برای ادارات تهیه می کنند، در صورتی که اگر از داخل به خارج روی بیاوریم وابستگی بیشتر می شود. وقتی وابسته به خارج شویم مشکلات جدی ایجاد می شود و کل نظام اقتصادی گرفتار می شود. [۲۹]
و یا در برخی از جراید می بینیم که دادستان کل کشور اعلام می کند روزانه کانتینرهای زیادی بدون بازرسی وارد کشور می شود که پیدا است این مسأله چه بلایی بر سر اقتصاد می آورد؛ من تصور می کنم برای پیشرفت در این مسأله راه مهم روشن کردن افکار عمومی است؛ به این صورت که تخلف کاران در این امر افشا شوند.[۳۰] لذا ضرورت انجام یک جراحی بزرگ برای حل این مشکل انکار ناپذیر است.[۳۱]
جهش تولید، نیازمند مشارکت بخش خصوصی
در بخش های دولتی غالباً هزینه بیشتر از درآمد هاست و بازدهی ها نیز کمتر است.[۳۲] به راستی چرا همه می گویند دولت تاجر خوبی نیست و تجربیات نیز این واقعیت را تأیید می کند؟! بخاطر این که در تجارت دولتی رابطه کار و درآمد بریده می شود، در نتیجه فعالیت ها کاهش می یابد، کم کاری و بیکاری مرئی و نامرئی جای آنرا می گیرد.[۳۳]
بهترین راه برای برون رفت از این چالش این است که تولید را به بخش خصوصی واگذار کنند؛ ولی با این حال نباید جهات حمایتی و هدایتی را از آنها دریغ داشت، زیرا غالباً بدون حمایت و هدایت حکومت به مشکلات زیادی برخورد میکنند که دامنه آن عموم مردم را دربر می گیرد.[۳۴]
لذا امیرمؤمنان علی علیه السلام در عهدنامه خود به مالک اشتر سفارش می کند که جهت تشویق بخش خصوصی برای تولید، مالیات کمتری از کشاورزان دریافت کند. آن حضرت این کار را جهت رشد و تأمین منافع عمومی مؤثرتر دانسته، می فرماید: «وَ لا یَثْقُلَنَّ عَلَیْکَ شَیْ‌ءٌ خَفَّفْتَ بِهِ الْمَئُونَةَ عَنْهُمْ فَإِنَّهُ ذُخْرٌ یَعُودُونَ بِهِ عَلَیْکَ فِی عِمَارَةِ بِلادِکَ وَ تَزْیِینِ وِلایَتِکَ؛ هرگز این تخفیف در گرفتن مالیات، بر تو گران نیاید، زیرا آن ذخیره ای است که سرانجام آن را در عمران و آبادی کشورت به کار می بندند و موجب آبادانیِ سرزمین های تو و زینت حکومت تو خواهد بود». [۳۵]
اقتصاددان های آگاه نیز در دنیای امروز به همین امر توصیه می کنند که دولت بیآنکه خود تاجر و صنعتگر باشد باید از بخش خصوصی حمایت کند و در موارد لازم نظارت و هدایت آنها را نیز به عهده بگیرد و این کار نقش مهمی در موفقیت تجارت و صنعت خواهد داشت.[۳۶]
در نتیجه جایگاه بخش خصوصی در تولید کالاهای ایرانی باید تقویت شود و همزمان با آن، تلاش شود در قالب طراحی ها و برنامه های مدون، کیفیت کالاهای داخلی بیش از پیش ارتقا داده شود.[۳۷]
لیکن حقیقت این است که دولت همیشه چوب لای چرخ سرمایه‌گذاران می‌گذارد و متاسفانه با بخش‌خصوصی همکاری نمی‌کند، مثل اینکه بخش خصوصی را از خودشان نمی‌دانند.[۳۸]
تأسف آور تر اینکه خصوصی سازی و اصل ۴۴ قانون اساسی به شعار تبدیل شده است؛[۳۹] زیرا هنگامی که دولت تصمیم می گیرد اموال دولتی را به بخش خصوصی واگذار کنند، باز همان ۲۰% خاص هستند که آن را تصاحب می نمایند.[۴۰]
از جمله یک عده از دولتی های محترم شرکتی برای خود درست می کنند که به آنها خصولتی می گویند و باز هم متأسفانه، تولید دست بخش خصوصی داده نمی شود. حال آنکه تولید تا زمانی که در اختیار بخش خصوصی نباشد به جایی نمی رسد.[۴۱]
با این تفاسیر، برای تحقق جهش تولید، مهم تر از همه چیز بازگرداندن «اعتماد» به بخش خصوصی از سوی دولت است؛ به تولیدکنندگان اطمینان بدهید که هیچ خطری صنایع تولیدی را تهدید نمی‌کند، اگر چه کارهای بی‌رویه بعضی، در افکار تولید کنندگان سوءاثر گذارده و آنان به شک و تردید افتاده اند، با این حال چگونه می‌توانید انتظار داشته باشید که چرخ های اقتصادی کشور به حرکت درآید و سرمایه‌ها وارد گردش شوند؟[۴۲]
به عنوان نمونه یکی از مشکلات واحد های تولیدی، نوسانات شدید بازار ارز و عدم ثبات قیمت هاست، متأسفانه از سوی برخی مسوولان آن حمایت و توجهی که از تولید کننده لازم است دیده نمی شود که این چالش به تعطیلی واحد های تولیدی منجر شده است.[۴۳]
در مجموع، دولت باید سیاست اقتصادی خود را بطور مشخص اعلام کند تا تولید کننده تکلیف خود را بداند، و بفهمد در چه رشته ای، و به چه کیفیتی می‌تواند سرمایه‌گذاری کنند و فعالیت اقتصادی داشته باشند. گنگ بودن سیاست دولت در زمینه های اقتصادی تولید کنندگان را کاملاً گیج کرده و مملکت را به سوی فلج اقتصادی پیش می برد![۴۴]
کاهش واردات بی رویه، راهکاری برای جهش تولید
ورشکستگی و تعطیلی کارخانجات و افزایش واردات، بیانگر کم توجهی به خط تولید در کشور است.[۴۵] که ناراحتی تولیدکنندگان را از واردات بی رویه در پی داشته و آنها معتقدند تا جلوی این کار گرفته نشود تولید داخلی جان نخواهد گرفت.[۴۶]
به راستی وقتی بازار مملو از کالاهای خارجی است تولیدکننده چه چیز را تولید کند، زمانی که بازار از مصنوعات خارجی پر شود، تولیدات داخلی از کار می افتد، بنابراین بیکاری، ضرر و زیان ایجاد می شود و تحریم ها در ما اثر می گذارد.[۴۷]
لذا دولت باید با وضع مقرراتی از واردات کالاهایی که باعث تضعیف، بخش کشاورزی یا تولیدات داخلی می شود، جلوگیری نماید؛[۴۸] چرا که واردات بی رویه از سوی افراد سودجو و منفعت طلب مانع فعال ماندن تولید داخلی می شود، با خوابیدن تولید داخلی، کار هم می خوابد در نتیجه جوانان بیکار می مانند.[۴۹]
به عنوان نمونه وارد کردن اتومبیل های چندمیلیاردی به کشور، مانع تولید و عامل ازدیاد بیکاری می شود.[۵۰]
هم چنین اگر حکومت ما حکومت اسلامی است و در مسیر عدالت است، اولین مساله عدالت، رعایت عدالت برای کشاورزان است. چرا باید در کشوری که در تمام سال می تواند تمام مواد غذایی و انواع میوه ها را تولید کند، این همه محصولات کشاورزی از خارج کشور وارد شود؟[۵۱] دولت که اشراف به مسائل دارد باید مصالح را در نظر بگیرد؛ حال اگر چند میوه تجملی که تولید نمی شود، واردنشود، مگر چه می شود؟[۵۲]
به راستی چرا بعضی محصولات را با قیمت های بالا از تولیدکنندگان خارجی می خرید؟ حال آنکه همان محصول را با یک سوم قیمت از کشاورزان داخلی می خرید. اگر هر قیمتی برای تولیدکنندگان خارجی می پردازید، باید همان قیمت را برای کشاورزان داخلی بپردازید.[۵۳]
بی شک دلالی ها و قاچاق ها و واردات بی رویه، جنایتی بزرگ به کشاورزان و دیگر تولید کنندگان زحمتکش ایران است.[۵۴]
اگر بنا باشد واردات بی رویه همچنان ادامه داشته باشد، منجر به وابستگی های اقتصادی خواهد شد و نتیجه وابستگی اقتصادی نیز چیزی جز وابستگی سیاسی و فرهنگی نیست.[۵۵]
جهش تولید، موتور محرکه اقتصاد مقاومتی
بی شک روابط اقتصادی در کشور باید به تولید ختم شود؛ اینکه ما همیشه در حال معامله باشیم، ولی تولیدی انجام نشود سودی برای کشور ندارد. باید کاری کنیم که همه چیز به سمت تولید حرکت کند و اگر این امر انجام شود، اقتصاد مقاومتی محقق می شود، ولی اگر این کار انجام نشود مشکلی از ما حل نخواهد شد.[۵۶]
از سوی دیگر برای تحقق ارکان اقتصاد مقاومتی، مردم باید باور کنند که تولید داخلی و خرید دستاوردهای داخلی با صرفه بوده و راهگشاست؛ همانگونه که در شرایط کنونی اقتصاد های مهم دنیا نیز به سمت عملیاتی کردن اقتصاد مقاومتی حرکت می کنند چراکه برخی کشورها همانند آمریکا به صورت علنی به مردم اعلام کرده اند که باید تولیدات داخلی کشور خود را خریداری کنند.[۵۷]
در این میان افزایش تولید داخلی، راهکاری برای رفع بیکاری و معضلات اجتماعی است؛ برای تحقق این هدف باید مردم از نظر فرهنگی به سطح مورد نیاز برسند چراکه برخی فکر می کنند اجناس خارجی نسبت به اجناس داخلی بهتر است؛ لذا تولیدات داخلی باید با کیفیت و قیمت مناسب به مردم ارائه شود.[۵۸] چرا که بخشی از فعالیت ها و مصادیق مهم در اقتصاد مقاومتی، مسئله تولید بیشتر و بهتر است.[۵۹]
متأسفانه بخشی از مشکلات اقتصادی ما به دلیل کوتاهی تولید کنندگان است که به کیفیت اهمیت نمی دهند و فقط کمیت برای آنها ارزش دارد؛ دارویی از خارج وارد می شود که درون آن ظرف یک بار مصرفی برای استفاده از دارو قرار دارد ولی می بینیم روی همین ظرف یک بار مصرف، با دقت زیادی کار کرده اند، ولی در کشور ما یکی از دوستان ماشین نو از تهران تحویل گرفت و در راه قم خراب شد؛ همین مسائل نامطلوب در جامعه سبب اقبال به اجناس خارجی می شوند.[۶۰]
لذا هنوز کیفیت مورد توجه نیست؛ بسیاری از تولید کنندگان کیفیت را رعایت نمی کنند و تقصیر را به گردن مردم انداخته و از آنها گله و شکایت می کنند.[۶۱] حال آنکه اگر کیفیت اجناس بالا باشد یک دستگاه صنعتی به جای دو ماه، چندسال کار می کند.[۶۲]
لذا بالابردن کیفیت های اجناس، افزایش تولید و بی نیازی از خارج از مهم ترین راهبردهای اقتصاد مقاومتی است، به عبارت دیگر توجه حقیقی به اقتصاد مقاومتی، همان تحکیم و جهش تولید است.[۶۳]
کاهش هزینه های غیر ضروری دولت
دولت باید با برنامه ریزی و اقدامات مناسب خود، رکود تولید کشور را برطرف کنند.[۶۴] چرا که اگر دولت حمایت نکند مشکل تولید حل نمی شود، از جمله مالیات باید عادلانه باشد، بانک ها مراقب باشند و تولیدکنندگان کیفیت را درنظر بگیرند.[۶۵]
تحقق این مسأله یعنی مملکت نباید به صورت جزیره ای اداره شود و هر اداره و سازمانی برای خود تصمیم بگیرد، اگر منطق اداره اقتصاد کشور، جزیره ای باشد مشکلات حل نخواهد شد، و این از وظایف رئیس جمهور است که بخش های مختلف اقتصادی کشور را به هم مرتبط کند.[۶۶]
از سوی دیگر به دلیل گستردگی بیش از حد دولت، اکثر بودجه خرج هزینه های جاری و حقوق می شود، لذا سهم چندانی برای تولید نمی ماند، کشوری که اقتصادش این گونه باشد طبیعتاً گرفتار مشکل می شود، وقتی اکثر بودجه خرج حقوق کارمندان شود، عملاً چیزی برای تولید نمی ماند؛ گاهی اوقات خبر از حقوق هایی می رسد که انسان وحشت می کند. اگر بخواهند حقوق بگیران را کم کنند باز هم مشکل دیگری ایجاد می شود؛ زیرا اگر بازنشسته شوند بازهم حقوق شان برعهده دولت است، تنها راه این است که به تولید توجه کنیم و افراد اضافی را در این بخش ها به کار گیریم.[۶۷]
بر این اساس دولت هزینه های اضافی را حذف و به داد تولید برسد؛ به عنوان نمونه سرمایه زیادی از کشور صرف حقوق های نجومی مفسدان اقتصادی، سفرهای خارجی پرهزینه، برگزاری همایش های غیرلازم و پرهزینه و امثال این مسائل می شود که باید آنها حذف و با پول آن برای جوانان تولید کار کنند.[۶۸]
اهمیت این مسأله از آن جهت است که نیروی انسانی، مانند کارخانه هایی هستند که می توانند تولید کنند، اما مواد اولیه ندارند، لذا نیازمند عزم جدی دولت است و از این رهگذر باید مخارج اضافه حذف شود، تبدیل به وسایل تولیدی شود تا زمینه کار جوانان فراهم شود.[۶۹]
بنابراین همه مسئولان باید با شجاعت هرچه بیشتر، جلوی خرج های اضافی را بگیرند تا خط تولید کشور بیشتر تقویت شود.[۷۰] فراموش نکنیم اگر مشکلی پیش آید در ابتدا دامن گیر همان کسانی می شود که می توانستند کار تولید کنند اما نکردند.[۷۱]
سخن آخر: (کشور نیازمند انقلاب اقتصادی است)
در خاتمه باید تأکید کرد، با این مدل از اقتصاد که اکنون در حال اجراست هرچه جلو برویم، مشکلات حل نخواهد شد، ما به انقلاب اقتصادی نیاز داریم، ما انقلاب سیاسی کرده ایم، انقلاب فرهنگی نیز تا اندازه ای صورت گرفته، اما انقلاب اقتصادی نشده است. زیرا مشکلات اقتصادی باید به صورت ریشه ای حل شود.[۷۲]
از آنجا که مسئله تولید هنوز حل نشده و مراکز تولیدی فعال نگشته اند. و خوابیدن چرخ تولید در جامعه مشکل ساز خواهد بود،[۷۳] لذا اندیشمندان باید بنشینند و حلقه های زنجیر حمایت از تولید ملی را بررسی کنند، باید همه عوامل را در نظر گرفت.[۷۴]
تردیدی نیست که بر مسئولان فرض است تا فشار سنگین مشکلات اقتصادی را از روی دوش مردم بردارند.[۷۵]
مسأله مهم اینجاست که اگر ما در مرحله انقلاب اقتصادی گرفتار شکست شویم، اگر نتوانیم زندگی بهتری به مردم عرضه کنیم، اگر نتوانیم کشور را به مرحله خودکفایی از نظر کشاورزی و صنعتی برسانیم، اگر نتوانیم با بیکاری و فقر بطور موردی مبارزه کنیم، اگر نتوانیم این گرانی روزافزون و بالا رفتن نرخ ها را مهار کنیم، آن روز است که انقلاب ما به خطر خواهد افتاد.[۷۶]
[۱] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم،۳۱/۱/۱۳۹۱.
[۲] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع اعضای هیئت مدیره فدراسیون غذایی کشور، ۱۳/۶/۱۳۹۶.
[۳] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر وزیر صنعت ، معدن و تجارت، ۲۵/۱۲/۱۳۹۷.
[۴] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس مجلس شورای اسلامی،۱۸/۱/۱۳۹۷.
[۵] دائرة المعارف فقه مقارن، ج۲، ص۳۲۷.
[۶] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم،۳۱/۱/۱۳۹۱.
[۷] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس مجلس شورای اسلامی،۱۸/۱/۱۳۹۷.
[۸] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع اعضای هیئت مدیره فدراسیون غذایی کشور، ۱۳/۶/۱۳۹۶.
[۹] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس جمهور، ۳/۳/۱۳۹۵.
[۱۰] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر وزیر صنعت ، معدن و تجارت، ۲۵/۱۲/۱۳۹۷.
[۱۱] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس بانک مرکزی،۱۷/۳/۱۳۹۳.
[۱۲] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس دفتر رئیس جمهور، ۱۲/۶/۱۳۹۶.
[۱۳] همان.
[۱۴] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس مجلس شورای اسلامی،۱۸/۱/۱۳۹۷.
[۱۵] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم،۱۶/۱/۱۳۹۷.
[۱۶] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر وزیر صنعت ، معدن و تجارت، ۲۵/۱۲/۱۳۹۷.
[۱۷] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس مجلس شورای اسلامی،۱۸/۱/۱۳۹۷.
[۱۸] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم،۱۶/۱/۱۳۹۷.
[۱۹] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر وزیر صنعت ، معدن و تجارت، ۲۵/۱۲/۱۳۹۷.
[۲۰] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم،۲۰/۱۰/۱۳۹۷.
[۲۱] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر وزیر صنعت ، معدن و تجارت، ۲۵/۱۲/۱۳۹۷.
[۲۲] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع اعضای هیئت مدیره فدراسیون غذایی کشور، ۱۳/۶/۱۳۹۶.
[۲۳] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس بانک مرکزی،۱۷/۳/۱۳۹۳.
[۲۴] همان.
[۲۵] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم،۱۷/۱/۱۳۹۶.
[۲۶] ربا و بانکداری اسلامی، ص ۱۳۴.
[۲۷] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیران اتاق بازرگانی کشور، ۲/۱۲/۱۳۹۵.
[۲۸] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم،۷/۱۱/۱۳۹۵.
[۲۹] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم،۱۶/۱/۱۳۹۷.
[۳۰] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر صنعت، معدن و تجارت،۷/۶/۱۳۹۵.
[۳۱] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس دفتر رئیس جمهور، ۱۲/۶/۱۳۹۶.
[۳۲] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم،۲۰/۱۰/۱۳۹۷.
[۳۳] خطوط اقتصاد اسلامی، ص۵۷.
[۳۴] پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج۱۱، ص۵۱.
[۳۵] نهجالبلاغه، نامه ۵۳ ؛ (دائرة المعارف فقه مقارن، ج۲، ص۳۲۶).
[۳۶] پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج۱۱، ص۵۱.
[۳۷] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس جمهور، ۷/۳/۱۳۹۶.
[۳۸] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای اتاق بازرگانی کشور،۷/۲/۱۳۹۳.
[۳۹] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم،۲۰/۱۰/۱۳۹۷.
[۴۰] از تو سوال می کنند(مجموعه سوالات قرآنی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله)، ص۲۷.
[۴۱] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم،۲۰/۱۰/۱۳۹۷.
[۴۲] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، ۳۱ /۲/۱۳۵۸.
[۴۳] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر وزیر صنعت ، معدن و تجارت، ۲۵/۱۲/۱۳۹۷.
[۴۴] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، ۳۱ /۲/۱۳۵۸.
[۴۵] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع زائران و مجاوران بارگاه ملکوتی امام رضا (ع)، ۱۰/۵/۱۳۹۵.
[۴۶] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس جمهور، ۳/۳/۱۳۹۵.
[۴۷] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم،۷/۱۱/۱۳۹۵.
[۴۸] دائرة المعارف فقه مقارن، ج۲، ص۲۸۶.
[۴۹] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع زائران و مجاوران بارگاه ملکوتی امام رضا (ع)، ۱۷/۵/۱۳۹۵.
[۵۰] همان.
[۵۱] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر جهاد کشاورزی، ۸/۷/۱۳۸۹.
[۵۲] همان.
[۵۳] همان.
[۵۴] همان.
[۵۵] همان.
[۵۶] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی دردیدار رئیس سازمان بورس، ۱۶/۱۱/۱۳۹۵.
[۵۷] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیران اتاق بازرگانی کشور، ۲/۱۲/۱۳۹۵.
[۵۸] همان.
[۵۹] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای مرکز راهبردی مطالعات اسلامی اقتصاد مقاومتی؛ ۲۶/۱۲/۱۳۹۳.
[۶۰] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس مرکز راهبردی مطالعات اسلامی اقتصاد مقاومتی حوزه علمیه قم، ۱۳/۶/۱۳۹۵.
[۶۱] همان.
[۶۲] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای مرکز راهبردی مطالعات اسلامی اقتصاد مقاومتی؛ ۲۶/۱۲/۱۳۹۳.
[۶۳] همان.
[۶۴] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس مجلس شورای اسلامی،۹/۲/۱۳۹۳.
[۶۵] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم،۱۷/۱/۱۳۹۶.
[۶۶] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس دفتر رئیس جمهور، ۱۲/۶/۱۳۹۶.
[۶۷] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم،۲۰/۱۰/۱۳۹۷.
[۶۸] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در بارگاه ملکوتی امام رضا(ع)، ۱۷/۵/۱۳۹۵.
[۶۹] همان.
[۷۰] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در بارگاه ملکوتی امام رضا(ع)، ۱۰/۵/۱۳۹۵.
[۷۱] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در بارگاه ملکوتی امام رضا(ع)، ۱۷/۵/۱۳۹۵.
[۷۲] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم،۲۰/۱۰/۱۳۹۷.
[۷۳] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در بارگاه ملکوتی امام رضا(ع)، ۱۰/۵/۱۳۹۵.
[۷۴] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم،۱۶/۱/۱۳۹۷.
[۷۵] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس مجلس شورای اسلامی،۹/۲/۱۳۹۳.
[۷۶] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، ۳۱ /۲/۱۳۵۸.
